Ялысе пöрт, покшелне – ӱстел, ӱстембалне самовар шога. Пöртыштö кум ӱдыр шке семынышт кужу мурым мурен тÿрым тÿрлен шинчат. (Мурат)

Ӱдыр чоным кö пала да,

Кö гын тудым умыла

Таҥже уло – ойгыра да

Таҥже уке – йöслана.

Олыкышто ик лукышто

Шудо кодын солыде,

Йöратыме йолташемлан

Ик мут кодын ойлыде.

Вес лукышто Маринан изи шӱжарже Олюк мундырам пӱтырен шинча. Мурен чарнымекышт, коклаштышт ваш кутыркалат.

Ик ӱдыр: Ой, ӱдыр-влак шыжым мыйын Ольошем армий гыч ч толын шушаш, Те ода пале, чонемже кузе вургыже-е-еш.

Кокымшо ӱдыр: А ме Эчан дене ынде кок ият келшена, еш чумырымо нерген алят ик шомакымат ок лук.

Марина: Ӱдыр-влак мый тыланда шаҥгысекак иктымак каласынем но вожылам, мыйым вет таче Йыванем йӱкташ толшашлык.

Ӱдыр-влак: Молан шаҥгак каласен отыл, ме тугеже каена веле, эше мыланна модмашке каяш кӱлеш. (Лектын каят.)

Марина: Шочмо сурт гыч лектын каяш пеш йöсö лиеш, кузе еҥ суртыштыштыжо илаш тӱҥалам. Мыйже мом тынаре ойгырем, пеленемже Йыванем лиеш. Олюк (шӱжаржылан ойла) ала ик муретым муралтет ыле.

Олюк: Муралтышаш. (Мура)

Олюкын мурен пытарымеке, сурт оза ден оза вате, кас сомылым ыштен пытарен, кутырен-кутырен пöртыш пурат.

Сурт оза: Аваже, кас сомылым чыла тöрлышна, кас кочкышым ышташ кӱлеш, мӱшкырем шужымыла чучеш, ӱстелетым пого.

Оза вате: Погышаш, погышаш

Ӱстелым пога, поген пытарымеке, кас кочкыш ышташ шинчыт, чайым йӱыт. Ӱдырышт тÿрым тÿрлен шинча, тиде жапыште омсам тÿкалыме йÿк шокта.

Сурт оза: Мо аваже иктаж кöм вучена мо? Кö толшаш мо?

Аваже: Ала… Ме чыланат мöҥгыштак улына. Маринан йолташ ӱдыр- влакышт толыт гын веле?

Тиде жапыште палыдыме еҥ-влак пурат. Эн ончыч кресава, почешыже кресача ден качемарий пурат.

Тулармарий: Салам лийже, пураш лиеш? (Тулармарий, качымарий, качымарийын кресаваже)

Ачаже: Лиеш, лиеш кузе огеш лий? Пурыза, пурыза. Те вара кö улыда, кушеч толын улыда? Могай сомыл дене мемнан деке конден?

Тулармарий: Ме тыгай паша дене, Оршанке район гыч Какшан гоч

Пуял ял гыч толынна, мемнан «туна» йомын, шуко ялыш коштын савырнышна, так арам жапым веле эртарышна, мыланна каласен колтышт, тендан дене сай туна уло, ончалнена ыле тудым могайрак?

Ачаже: Аваже мо, мемнан туна уло мо? Каза ден шорыкым веле ашнена огыл мо?

Аваже: Туна? Кузе уке, тыйже тидымат от пале, нуно вет мыскарам ыштат, ӱдырнам ончаш толыныт.

Ачаже: Эх, мыйже йöршынат нимом ом палыс, Марина ӱдырна кушкын шуын, марлан каяш йöршö лийын?

Аваже: Шуде огыл вет, латиндеш ийым темен, эре пашам ыштен, ӱдыретын кушмыжымат шижын отыл.

Ачаже: Ӱдырем, тиде качыжым палет мо?

Ӱдыр: Палем, ачай, шукертсек палем.(Вожылынрак пелешта)

Ачаже: Палет? Тугеже ӱстел коклаш уна-влакым шындаш, сийлаш кулеш. Аваже, чесым пого!

Ава чесым пога. Чыланат ӱстел коклаш шинчыт.

Ачаже: Вара мом шонымаш дене толында?

Тулармарий:Тыгай шонымаш дене толынна, кресэрге ӱдырым налнеже, вик каласаш гын, ӱдырым йӱкташ толынна.

Ачаже: Вара тыйже кöн эргыже улат, лӱметше кузе, ача-аватат улыт, ешдаже кугу мо?

Качымарий: Лӱмемже Йыван, ачам лесник Миша, ешыште шкетын, ик йоча ача-аван улам.

Ачаже: Лесни-и-и ик? тугеже пешак сай, лесник кӱлешан еҥ, тудын дене тулар лияш тореш онал, тый аваже мом каласет?

Аваже: Туге, туге.

Ачаже: Пешак сай, пешак сай, могай пашам але тунемат, салтак радамыш коштын толынат мо?

Качымарий: Тунемынат лектынам, салтак радамышкат коштын толынам, пашам колхозышто трактор дене ыштем, ешым чумыраш шонен пыштенам.

Ачаже: Илашыже кушто вара тӱҥалыда?

Кресача: Чурийланат пеш мотор, кап-кылжат келшыше, пашаланат чулым. Пешак улан илат, сурт-печыже кышкар гай, чыват лектын каен ок керт. Мӱкш отаржат шуко уло, вӱта тич вольык уло, чыве , лудо, комбыжым ойлыманат огыл, шотленат от пытаре. Ешыштыжат сайын, келшен илат.Ачаже – аваже пеш поро улыт. Кычкен лекташ имньыже пеш чапле. Ял калыкшат сай, вер-шöржат сöрал.

Ачаже: Меже тореш онал, ӱдырнаже шкеже мом каласа? Марина тыйже тореш отыл мо?

Марина: Уке, мый тореш омыл.

Ваш кутырымаш, поро шӱлыш вияҥаш тӱҥалмым шижмеке, тулар марий молан толмыштым каласа:

Кресача: «Ачаже-аваже тореш огытыл, ӱдыр тореш огыл, тугеже молан толмо пашанам тӱҥалына веле» .

Кресава: Тичмаш кидне сукыр дене толынна. (кинде сукырым ӱстембаке пышта, кресача ӱдырым йӱкташ кондымо аракажым шында.)

Тулармарий кок чаркаш аракам тема, иктыжым ӱдырлан кучыкта да манеш: «Йöратен йӱат?» кокымшыжым качылан кучыкта да манеш: «Йöратен йӱат?».(Ӱдыр ден каче кум гана вашталтен подылыт.)

Аваже: Юмо деч кугу лияш огеш лий, ачаже кугурак семын сортам чӱктен, Юмылан пелешташ кӱлеш.

Ачаже: (Сортам чӱкта, юмылан пелешта, тиде жапыште чыланат шогалыт). «Сурт Юмо, сурт суксо, шочынава кугу Юмо Марина ӱдырна кушкын шуын, ешым чумыраш йöршö лийын. Юмын пӱрымыж почеш мужыраҥаш шона, ӱдыр аракам йӱкташ толыныт, кинде дене, перке дене илаш тыланем. Еҥын мутым колыштса, ваш-ваш келшен илыза.

Юмылан пелештен пытарымеке, чыланат шинчыт. Ачаж ден аважлан темат, подылмеке, аваже кресачалан манеш:

Аваже: тулар, качым пешак моктет: улан илат манат, ожнысек тидым ойлат: «ӱдырым ончен-куштымылан олным пыштен кодаш кӱлеш, сӱанлан кумалтыш налаш полыш лийже манын»

Тулармарий: Оксалан пеш поян,чыват чӱҥген ок пытаре, пышта, пышта, мемнан каче оксам пелен конден.

Каче оксам (олным шӱдö теҥгем) кинде сукырыш пышта. Ӱдырлан кумалтыш налаш полышым пуа.

Аваже: Ӱдыр аракам шке еш дене веле огыл йӱыт, ӱдырем, ынде пошкудым, родо тукымым, йолташ-влакетым, кресачат ден кресаватым ӱжын толза.

(Ӱдыр ден каче лектын каят. Ача, ава, тулар, тулаче тиде жапыште сÿанлык тӱрлӧ йодышым рашемдат да икте-весыштым сайрак пален налаш тыршат)

Тулармарий:Полат Акпай манмыла «Сÿаным ик тылзе гычак тарватена, шуяш огына тӱҥал.

Ачаже: Мыняр сӱанватым, сӱанмарийым кондаш шонеда?

Тулармарий:Мемнан еш кугу, латвич сӱан ватым, тынарак сӱан марийым кондена, иктаж коло визытын, лу- латкок имне дене толына.

Аваже: Кумалтыш шотыштыжо кузерак вара? Мыняре, мом ямдылыман?

Тулаче: Латныл пӧръеҥ тувыр, тыгак латвич шовыч, икмыняр солык, качын аважлан «закон почеш» кок марий тувыр, ачажланат тувыр кӱлыт.

Тулармарий: Тиде кутырен келшымынам кидым кучен пеҥдемдаш кӱлеш.

(Кумалтыш нерген кутырен келшымеке, ача ден тулармарий кидым ваш кучат. Тиде жапыште ÿдыр ден каче ял гыч коштын толыт.)

Ӱдыр: Авай чылаштым каласенна, нигöм монден коден онал.

Ава: Пешак сай,ӱдырем, нигöм монден одал гын.

Тиде жапыште саламлалтын кресача ден кресава пурат. Кресава ден кресачам ÿстел коклаш шындат.

Кресава: Кресӱдырем, тый мемнан таче йöршын öрыктарышыч, марлан каяш йöрышö лийынат? Ме тыланет ший оксам пыштена, ший окса гай волгалт илыза.

Ӱдыр: Пеш кугу тай, сугыньыда шужо.

Кутышын-кутышын родо-тукым, пошкудо ден йолташ-влак саламлалтын пурат. Толшо-влак яра толын огытыл, кö тасмам, прошмам, шовычым, солыкым конден, чыла тиде сÿанлан кумалтыш ышташ полыш лийже» — ойлен, ойлен ÿдырлан кучыктат. (Тулар марий уна-влакым качын кондымо аракам подылта).

Ӱдыр: Пеш кугу тай, сугыньыда шужо.

Ӱстел кокла гыч чыланат таум ыштен лектыт.

Тулармарий: Ынде, ÿдырын аракам йÿмекыже, кушталташат лиеш. Сурт озан кӱвар каштажым терген ончена. Кресача ден кресава кушташ тÿналыт,

Айста рӱжге мурена,

Айста рӱжге куштена

Рӱжге мурен, рӱжге куштен,

Ӱдыр аракам йӱына.

Молан она муралте,

Молан она кушталте,

Кочкын-йӱын теммеке,

Молан она тавалте.

Тулармарий: Кӱвар каштажым пеҥгыде, сӱан ышташ лиеш, ынде тендам, Кельмаксола койышыштдам, ончалына.

Кок мужыр крестыла кушташ лектеш.

Олык шудо кушкын шуын,

Солен налде, огеш лий.

Шӱжарнаже кушкын шуын.

Еш погыде огеш лий.

Олма чевер, олма чевер.

Эшеат чевер мöр саска

Каче мотор, пеш мотор,

Эшеат мотор шӱжарна.

Тувыр йырнат икгае.

Запоннажат икгае,

Капна-кылна икгае огыл

Койышнаже икгае.

Кругыш чылан каят.

Энерсола чоҥгаште,

Лайсолаже лапыште.

Эх, шеремет, Кельмаксола

Мöр пеледыш коклаште.

Шовычнаже изи огыл.

Пидаш вожылмаш огыл.

Шӱжарнаже уда огыл.

Мокташ вожылмаш огыл.

Чодыраште снегыжым

Эн чевержым погена.

Кельмаксолан ӱдыржым

Эн моторжым пуэна.

Кельмаксолан ӱдыржö

Ош шовычым йöрата

Кельмаксолан ӱдыржӧ

Ӧрдыж моторым йöрата.

Куштымо жапыштак тулармарий манеш: Но ынде мыланна каяш жап, пелйӱдат эртен, эрат шуэш, ÿдыр аракам йÿынна, веселитленна, мом ыштышашым кутырен келшенна.

Ачаже: Кайыме корнылан ӱстел коклаш шындыман, тыге колташ огеш лий.

Сурт оза-влак тора уна-влакым шке чесышт, пура дене сийлен колтат. Тулармарий качын «ÿдыр йÿкташ» кондымо аракам пеленыштак наҥгая, ÿдыр пöртеш огеш кодо.

Ава ÿдыржылан: Ӱдырем, «ÿдыр аракам» йÿынат, келшенат, пелакым пуэн колташ кÿлеш, эн ончыч теве тиде солыкым качетлан пурла вачышкыже пыште, Ожнысек ойленыт: пурла могырыш суско шинчеш. Тулармарийлан, тулачылан шовычым пыште».

Аваже: Тичмаш кинде дене толыныт, мыланнаят ваштареш пуэн колтыман.

Ачаже: Туге, туге пыштен колтыман.   

Кресача: Пеш кугу тау, сайын кодса, ик тылзе гыч вашлийына.

Сурт оза: Сайынак кайыза, сÿан марте чеверын.

Йÿкташ толшо-влак, таум ыштен, чеверласен лектын каят. Пошкудо-влакат «Но ынде мыланнаят каяш жап» манын, сурт оза-влаклан таум ыштен, мурен, чеверласат.

Кельмаксола, 2017 ий.

Материалым погымо: Кугу Руясола ял – Волков Николай Яковлевич,

Кельмаксола – Фурзикова Нина Петровна, Комарова Антонида Павловна.