Лариса Сидоркина
Кугече пайрем годым
«Ташлама корка» йӱлам эртарымаш
МОДШО-ВЛАК:
Вӱдышӧ.
Проска – озавате.
Семон – ик уна.
Метри – шӱвырзӧ.
Сепан – тӱмырзӧ.
Эчан изай – карт.
Фольклор ансамбль, пошкудо-влак.
Ялысе пӧрт кӧргӧ. Пырдыж воктене теҥгыл, ӱстембал, Погынышо калык ончыко вӱдышӧ лектеш да ойлаш тӱҥалеш.
Вӱдышӧ. Ташлама корка йӱла куштымашым Кугече арняште эртареныт. Ожнырак ял ден ял, родо ден родо, кум-кумышка-влак, пошкудо ден пошкудо ваш йӱын-кочмо деч вара ташлама куштымашым тарватеныт. Тудын тӱҥойыртемже родо-тукым кылым пеҥгыдемдаш, икте-весе дене утларак таҥлалташ, рвезе годсо таҥденат шӱвыр почеш кушталташ да ташлама корка гыч пурам лош пайлен йӱаш йӧн ышталтеш. Йӱла почеш тиде касым вате ден марий пырля эртарышаш огытыл, ик пар денат куштышаш огыл. Тиде куштымаш касыште «ойӧрӧ»-влак мондалтыт, ни вате, ни марий икте-весым нигӧлан ушкалшаш огыл. Ожно йӧратен марлан каяш але ӱдырым налаш чылаж годым лийын огыл. Ташлама корка куштымашыште чонлан келшыше еҥ дене, чон канен куштен кертыныт. Эрлашыжым, ял мучко, нимогай «манеш-манешат» коштын огыл.
Кечывал тура. Проска мелна кышыл, туара, салмавуш, ӱян-муно, тичмаш кинде, подкогыльо, чевер (чиялтыме) муно, кол шӱр, пура дене ӱстелтӧрым погыстара.
Фольклор ансамбль да пошкудо-влак Проска дек пурат.
Уна-влак. Пураш лиеш, Проска, пайрем дене!
Проска. Пурыза, эртыза. Поро родем-влак толыныт, шичса, эртыза ончык. Чылалан вер уло. (Уна-влак теҥгылыш верланат.) Теве гына Шорыкйол пайремым эртарышна, Кугече пайремат толын шуо. Эх, жапше писын эрта вет! Ожно ковам «Кугече кечын кӧ икымше толеш, тыге комбигет лектеш», – ман ойла ыле.
Ик пошкудо. Мемнан дек тений Лазут кугыза пурен.
Вес пошкудо. Тудын кид-йолжо пеш куштылго. Ӱмаште пурен ыле да комбигем-влак чылан сай лектыныт. Шыже марте иктат йомын огыл.
Проска. Мемнан декат тудак пурен. Айда, чыла сай лийже… Эчан изай толшаш ыле, мо эшеат ок тол? (Окнаш ончышыла коеш).
Метри. (Капка йӱк шокта, Эчан изай пура.) Теве пура.
Эчан изай. Поро кече лийже, пошкудем-влак,
Проска. Поро лийже, Эчан изай, эрте ончык, моткоч вучена.
Фольклор ансамбль да молат чылан саламлалтыт.
Эчан изай. Вучеда гын пеш сай. Родем-влак, айста изиш кутырен налына. Шарналташ уто огыл шонем, мо тыгай Кугече пайрем. Кугече такшым, Кон пайрем (тоштыеҥым уштымаш) радамышке пура. Садлан тоштыеҥым шарнен уштымылан нуным вашлийын-ужатымыланат, пукшен йӱктымылан кугу тӱткылык ойыралтын.
Сепан. Мый шарнем, ковам ден кочам юмончылан кужу пу комлям тореш йӧнештарат, вара кажне тоштыеҥлан сортам чӱктат. Кумалыт, илыше родо-тукымлан илашышт серлагышым йодыт, Мемнамат тыгак туныктеныт.
Метри. А мый шарнем, тоштыеҥ-влакым мончашке кузе пуртат.
Семон. Кузе пуртат?
Метри. Мончаш олтат, монча шумеке, пӧрт гыч тоштыеҥым пелештен лектыт, пырля мончаш ӱжын наҥгаят. Ик тазыш леве вӱдым пыштат, тоштыеҥым лӱмжӧ дене кычкырат. Вара шокшым лӱмешыже кудалтымек, выньык дене пералтат. Кажныштлан тазалыкым йодыт.
Метри. А тылеч вара Ташлама корка йӱлам шуктеныт.
Сепан. Туге, туге. Проска кокай дене тидланак кӧра погынен улына вет.
Проска. Эчан тулар, ынде чыла ямде, Ташлама корка йӱлам шуктымо дечын ончыч Юмылан пелештен пу. А ме шеҥгекет шогалына. (Чыланат шогалыт.)
Эчан изайын пелештыме мутшо: О, Кугече кугу юмо, порсын лӱҥгалтышет дене, илышым ылыжтыме кечет дене, Кугече кугу юмын аваже, алал лийже. А таче эрдене пошкудем-влак дене яндар кап-кыл дене, яндар вургем дене, сурт еш кӧргем дене, тичмаш кинде сукырет дене, тичмаш ӱян эгерчет дене, ӱян туарат дене вашлийын пелештен шогена. Еш сурт ӱмбачын алал лийже. Таче теве пошкудем-влак дене, Ташлама корка йӱлам эртараш погынен улына. Пайрем кумылнам ит волто, ит сырыкте, еш сурт ӱмбачын алал лийже, йӧратен лийже Кугече кугу юмо! Теве киндынерым, кум пыреман когыльын нержым, мелнан тӱрыштым катен коҥгатул апашке пыштем, Ташлама корка дене ӱмбакыже пурам чӱчалтем, (Пачерыште коҥга уке гын, пелештен, тидым пура шорва атышке пыштат). А ӱмашсе чевер муным коҥга тулышко кудалтем. (Кудалта). Кызытсе кумалтышын кугече муным, Юмо лукышко пыштем (Пышта). Ешлан аралтыш лиеш.
Ынде шичса, эртыза ӱстелтӧрыш, Проска тулачемын Кугече пайремлан ыштыме сийжым кочса, тамлыза… (Проска эн ончыч карт кугызалан пурам йӱкта, вара молыштым пура дене сийла.)
Проска. Толза, тамлыза.
Проска пурам темен йӱктышыжла уна мурым муралта.
«Шӱшкалтен, шӱшкалтен шуко коштна»
Шӱшкалтен, шӱшкалтен шуко коштна,
Муралтен колтыде ыжна чыте.
Шоналтен, шоналтен шуко коштна,
Толын ужде ыжна чыте.
Вӱдшын йогымыжым вучеда мо?
Пеледыш пеледмым вучеда мо?
Йӱктен-пукшен темен улыда
Муралтен колтымынам вучеда мо?
Мелна теркыже те лийза,
Кинде теркыже те лийза.
Йӱктен-пукшышыжо те лийза,
Таум ыштышыже ме лийна.
Семон. Проска, пуратше пеш тамле, ялт рвезе годсо жапым шарныктыш.
Проска. Тыйынат шем ӧршет рвезе годсым шарныкта, тыгак йылгыжеш…
Семон. Ала кушталтена ыле, шӱвырзӧ шокталте, тӱмырзӧпералте. Эчан изай, чапле теркупшетым упшалте. Ташлама корка пайремнам тӱҥалына.
Шӱвырзын пуэн овартымешкыже, Эчан изай лӱмын пайремлан ямдылыме теркупшым упшалта.
Эчан изай. Айда кушталтыза, шольым, кушталтыза. (Проска карт кугызалан пура коркам кучыкта. А тудо Семонын куштен толмешкыже пура корка дене верыштыже вучен шинча, картлан вуйым савымеке, Семон пура коркам налеш да Проска велыш куштен кая. Сцена покшеке кушташ лектыт. Шӱвыр сем почеш корка гыч «йӧратымаш» пурам лош пайлен йӱыт. Семон пура коркам картлан куштенак намия, пуымеке, Проска ден сылнын, ныжылгын куштат. А молышт оҥгым ыштен йырышт куштен пӧрдыт.) Куштен пытарымеке, картлан теркупшым пӧртылта.
Проска.Семон, тау сылне куштымашлан. Ӱмырем мучко шарнен илаш тӱҥалам.
Семон. Тыланетат тау, рвезе годсо ямле пагытнам шарныктышыч.
Метри. Проска, марий йӱла почеш ынде мыланем, мӱй пӱрым йӱктышаш улат. Уке гын… вуешет тий налеш. (Чылан воштыл колтат).
Проска. Кай, тугеже йӱктышаш. Ну, Метри, кучо тугеже (Мӱй пӱрӧден ковшым пуа. Коктын пеле гыч лӱҥгалтен йӱын колтат).
Ик йӱк. А мемнанжым, мемнажым ода подылто мо? Меат вет тыланда полшен улына…
Семон. Родем-влак, тыманмеш йӱктена. (Проска пура корка дене пурам йӱктен коштеш) А кызыт кушташ ямдылалтыт кум ден кумышка-влак. Крес эргыланда, крес ӱдырланда тувырым чиктен улыда гын ынде родо кылым куштымаш ден пеҥгыдемдаш кӱлеш.
Ансамбль гыч участник-влак кум ден кумышка рольым модыт.
Кум. Эчан изай, теркупшетым чикте.
Эчан изай теркупшым упшалта да пура коркам кумлан пуа.
Кум. Шӱвырзӧ, тӱмырзӧ, шокталтыза. Йӧратыме кумышкам кушталташ ӱжам. (Кемым тӧрлымӧ гай ышта, кап-кылжым тарватылеш).
Кумышка. Ой, пеш йӧрас. Кушталташ гын кушталташ. (Койышланен кумжо деке миен шогалеш. Шӱвырзӧшокташ тӱҥалеш. Пеш сылнын коктын куштат. Молышт, ӱдырамаш ден пӧръеҥ, кидсовышым ваш перен, оҥгышто куштат. Кум-кумышка ик йыр, вес йыр савырнат ош йӱксыла койын кушталтат. Вара коркаште пурам пытымеш лош подыл колтат, эше йыр савырнен куштат. Картлан коркам да теркупшым кучыктат, тӱшка куштымашке ушнат).
Сепан. Пошкудо-влак, айста ынде модаш тӱҥалына. Кугече годым тӱрлӧ калык модыш дене кугезына-влак модыныт. Шарнем, изина годым муным пӧрдыктен модына ыле. Тӱмырым пӧрт покшек шындем. Кӧн муно шукырак пӧрдеш, тудо сеҥышыш лектеш. Вес модшо-влак муным ваш тӱчат да ваш шупшалыт. Келшеда?
Йӱк. Келшена! (Модыт 3-4 гана.)
Проска. Родем-влак, айста эше вес семын модына. Мый кӱвар почеш кок кандырам пыштем. Мутлан, кӧн муныжо кандыра деч умбак пӧрдын кая, шке шонымыж дене ташлама корка дене кушталтат. Модына?
Йӱк. Модына, модына. (Модыт 3-4 гана.)
Метри. Ынде модынат ситарышна, ташлама корка йӱла куштымашнам тӱшка куштымаш дене мучашлена.
Семон. Тугеже мужырым муын кушталтена веле.
Чыланат, мужыр дене шогалын, шӱвыр да тӱмыр почеш кушталтат.
Мучашлан карт кугыза ден Проска ваш шогалын кушталтат, чыланат кидсовым перат.
Эчан изай. Проска, пошкудо-шамычым модаш пуртыметлан пеш кугу тау. Озаватылан пелештен кодем. Проскан сурт кӧргӧ ешыже сай, таза-кап-кыл дене илаш, вӱта кӧргӧ вольыкет тичмаш лийже, клат кӧргӧ кинде шурно перкет дене йывыртыктен шого, шондык кӧргӧ ший-шӧртньӧ надырет дене, тӱрлӧ тӱсан оксат дене йывыртыктен шого. Мо перкем йодын шогена, Проскан ешыжлан виктарен шого, алал лийже.
Проска. Эчан изай, пеш кугу тау пелештен пуыметлан. Родем, пошкудем-влак, моткоч тау, тыге куштылгын да веселан эртарен колтымылан. Вес ташлама корка йӱла марте чылаланнат сайын илаш юмо пӱрыжӧ.
Уна-влак мураш тӱҥалыт.
Носовикем кидыштем да,
Кидем рӱза мом ыштем.
Йӧратыме йолташемже ӧрдышто да,
Чонем йӱла мом ыштем?
Ломбо пеледыш пеледме годым
Шӱшпык тольо ломберышкем.
Куэ аршаш йолван парчаш шинчын,
Лыкын лукын муралтыш.
Тау лийже сур кукулан
Садыш толын мурмыжлан.
Тау лийже Проска тулачылан
Мемнам модаш пуртымыжлан.
Чыланат Проскалан вуйым сават.
Семон. Проска тау.
Проска. Тыландат пеш кугу тау. Вес гана вашлиймеш чеверын.
Чыланат чеверласат, каят.
Кучылтмо литератур:
1. Таныгин А. Ош сандалык ончылно. — Йошкар-Ола, 2012.
2. Калинина О. Марий пайрем-влак. — Йошкар-Ола, 2006.
3. Сидоркина Л. Марий йӱла пайрем муро-влак. — Йошкар-Ола, 2013.