Сӱан годым гын муро «ташлен йога». Ик чонан гае улшо марий ден вате пайрем годым самырык куэ семын муро почеш чӱчкалтен колтат. Илыш шыже лишеммеке, оҥго велеш, иктешлыше сынан муро-шонымаш-влак утларак шочыт. Айдемын илыш курымжо кӱрылтмеке, тудым мланде помышыш ойган муро почеш тоят.
Муро-влак шке шонымашышт, могай жапыште да могай амал дене йоҥгалтмышт да сылнылык ойыртемышт дене икгай огытыл. Иктышт ожнысекак тӱрлӧ йӱла дене кылдалт шогат. Тыге нуно шкештат йӱлан сылнымут ужашышкыже савырненыт, манаш лиеш. Вес тӱшка муро аршаш йӱла дене кылдалт огеш шого, тӱрлӧ пагытыште айдеме кумылым рашемдаш полша.
Ожнысо тӱрлӧ пайрем дене пырля илыше муро-влак калык ойпогышто эн тошто улыт. Мутлан, шорыкйол пайрем годым кресаньык-влак таза кап-кылышт, чон куатышт, паша кумылышт, сай игече, умен шочшо шурно, вольыкым шукемдыме, озанлык пашам ворандарен колтымо нерген шонен муреныт.
Шорыкйол годым еҥ-влак, шӱргыштым тӱрлӧ семын оҥайын петырен, мыскаран койын чиен, ялыште пӧрт еда коштыныт. Нуным Васли кугыза-кува, кара, мӧчӧр да моло семынат лӱмден ойлат. Тыгай кугезе койыш нерген В.А. Акцорин «Марийская драма» книгаштыже (1976) ӱшандарен каласкала.
Васли кува-кугыза еҥ-влакын телымсе кидпашаштым тергыме шотым ыштеныт. Теве ӱдырамашын вашмутшо семын чоҥалтше тошто муро тыге ойла:
Ой, мӧчӧржат-шамычшат,
Кӱнчылам йодыда гын, укалеш.
Йолвондым йодыда гын, укалеш.
Лачак уло ӱстембалне
Шоҥгешталтын шинчыше пурана.
Шорыкйол кугызам-кувам уна шотеш ужыныт, чес дене сийленыт.
Шорыкйол шуэш,
Васли кува, Васли кугыза толыт.
Мелна, пура дене сийлышна да
Нуно сай сугыньым пуэн кодышт.
Шорыкйол пайрем жапыште пурам шолтымо нергенат муро-влак лийыныт. Нуно йомаклан келшен толшо сылнылык дене ойыртемалтыт. Мутлан, ожнысо мурышто пуйто кайык-влакат пурам шолташ полшат.
Пулдырчым колтышна пудыргылан,
Вӱтельым колтышна вӱд нумалаш.
Пулдырчо погымо пудырго дене,
Вӱтеле нумалме вӱд дене
Пурам шолтышна.
Пурам йӱаш посна муро дене ӱжыныт.
Ик еҥлан — ик ыраш,
Кок еҥлан — кок ыраш.
Ик-кок теҥгедам ида чамане,
Пура йӱаш толдалза.
Чапле пурам шолтен моштышо ӱдыр-влаклан тауштыме мурым муреныт, сай илышым тыланеныт.
Кагаз оксам пыштена гын, шулалеш.
Вӱргене оксам пыштена гын, рӱдаҥеш.
Пыштена гын пыштена ший оксам,
Ший гай волгалт илыза.
Пурам йӱаш толшо-влак кокла гыч мурылан кумылан еҥже шочмо ялжым, поро пошкудыжым моктен. Тыгай йӱлам шарналтен, Шернур районысо Кӱшыл Кугенер ялыште шочын-кушшо З.Я. Черных яндар йӱкшӧ дене тыге муралта:
Куку йӱкан куэрна уло,
Шӱшпык йӱкан ломберна уло.
Пеледыш пушан ялна уло,
Кеҥеж лыве гай шке улына.
Мурышто айдемын алал кумылжо, чатка ыштыш-кучышыжо, вургемже, еш илыш чеченлыкше нергенат ойлалтеш.
Шонымо гай тувырда,
Шонымо гай шовырда.
Тиде мотор кап-кылда,
Шонымо гай ал ешда.
Мыскара шӱлышан муро-влакат шарленыт. Нунын умдышт шкеныштым шот дене кучен моштыдымо еҥ-влак ваштареш виктаралтын.
Рвезе калык Шорыкйол годым йӧратымаш нерген йодыш да вашмут семын чоҥалтше муро аршаш дене чонжым куандарен. Мутлан, П. Зорин 1915 ийыште Вӱтла эҥер воктене илыше марий-влак коклаште тыгай мурым возен налын:
— Марий, марий, куш кает?
— Полдыран кӱраш каем.
— Полдыранже молан?
— Шем вуян ушкалем пукшаш.
— Шем вуян ушкалет мом пуа?
— Ведрат пелак шӧрым пуа.
— Ведрат пелак шӧржӧ дене мом ыштет?
— Шӱдӧ коло туарам ыштем.
— Шӱдӧ коло туарам кӧм пукшет?
— Шем вуян ӱдырым пукшем.
Ӱдыр дене кутырымо семын чоҥалтше мурат оҥай, йӧратымаш кумыл дене шыҥдаралтше.
— Мотор ӱдыр, куш ошкылат?
— Умла погаш ошкылам.
— Умлаже молан кӱлеш?
— Тамле пурам шолталаш,
Кудыр ӱпан качемым шуналаш.
Ӱярня пайрем теле жапым ужатыме да чевер шошым вашлийме кумыл дене эртаралтын. Пайремыш ӱжмӧ посна муро-влак лийыныт. Теве нунын кокла гыч иктыже:
Имньыжым колтышна кугу чодыраш,
Йӱжӧ да кочшо да толжо манын.
Ушкалым колтышна кугу пасуш,
Йӱжӧ да кочшо да толжо манын.
Шорыкым колтышна кугу олыкыш,
Йӱжӧ да кочшо да толжо манын.
Уверым колтышна родо-влак деке,
Ӱярнялан пагален толышт манын.
Морко марий-влак коклаште Ӱярням вашлийме нерген мурат уло:
Сай сий дене Ӱярням
Лекна таче вашлияш.
Ӱян мелнам, когыльым
Лукна ме вашлияш.
Эр гыч кас марте Ӱярня курыкышто весела йӱк-йӱан шергылтын. Ӱдыр ден рвезе-влак, кидым кучен, йол курык гыч мунчалтен воленыт. Кокла ийготан, илалше еҥымат ужаш лийын. Ожнысо пайрем мурым мурен, еҥ-влак ончыклык илыш нерген шоненыт.
Ӱярня йор-йор,
Йылме йыр-йыр,
Мелна чыж-чыж.
Ӱярня йол курык гыч кажныже писынрак, умбакырак мунчалтен волаш тыршен. Торашкырак миен шушо еҥын илышыже куштылгырак лиеш манын шоненыт:
Ӱярня йор-йор-йор,
Мые умбакырак волем.
Почешна весе-влак волат.
Йор-йор-йор-йор,
Мые умбакырак волем.
Мунчалтен волышо тӱшкаште волын лот-лот-лот йӱкшат оҥайын шергылтын.
Ӱярня йор-йор-йор.
Мелна чыж-чыж-чыж.
Волжат лот-лот-лот.
Южыжо кыне кылташ шинчын да мурен волен:
Ӱярня йор-йор-йор,
Кыне кужу лийже,
Кыне кужу лийже.
Тыгай муро йытын нергенат лийын.
Имньым моторын сӧрастарен, изи терыш шинчын, еҥ-влак ял йыр ик гана веле огыл, оҥартыш мутан мурышт дене куан кумылыштым ончыктеныт.
Оҥгыр йӱкет — йоҥ-йоҥ-йоҥ,
Чодыра вует — гож-гож-гож.
Леве мардежет — выж-выж-выж.
Ӱярня пайрем — йор-йор-йор.
Шкем пайрем годым яндарын, чаткан кучаш ӱжмӧ мурат лийын. Тыгайжым кугурак ийготан, илышым утларак палыше-влак муреныт, ойыштым шотыш налаш йодыныт.
Изи вӱдет, кугу вӱдет,
Ведракылдам чот кучыза.
Изи курыкет, кугу курыкет,
Алаша вуйдам чот кучыза.
Изи кожлат, кугу кожлат,
Товарвондым чот кучыза!
Ох, ӱдыр-шамыч,
Ох, рвезе-шамыч,
Шке ушдам чот кучыза.
Тений ойлышашым, воштылшашым
веле палат.
Пӱртӱс помыжалт шумеке, апрель мучаште Кугечым пайремлат. Илыш дене чеверласыше лишыл еҥ-влакым «ӱжыт», нуным жаплен «ончат», озанлык пашаште йӧным, лектышым, пиалым йодыт.
Суртлан, вольыклан, ешлан
Тазалыкым, серлагышым пуыза.
Улыжлан перкем, пиалым пуыза,
Укеж гыч улым ышташ полшыза.
Але:
Вӱта кӧргӧ вольыкланат тазам,
Серлагышым пуыза.
Шошым луктын, шыжым тӱрыс
Петыраш полшыза.
Кугечылан «толшо» колышо-влакын мурышт семын икмыняр ойпого произведений аралалт кодын. Мутлан, Пошкырт кундемыште тыгай тошто мурым мурат:
Каем ынде, каем ынде.
Каем гын, ом тол ынде.
Сӓскӓ коклаш пӧртым ыштен,
Илаш тӱҥалам ынде.
Медведево районысо марий-влак коклаште «Лийшаш ыле вӱдпорсын» мурым возен налме.
Лийшаш ыле вӱдпорсын,
Кӱзышаш ыле вӱд ӱмбак.
Лийшаш ыле тендан пелен,
Кончаш ыле тендан шинчаш.
Лийшаш ыле вӱдпорсын,
Кӱзышаш ыле вӱд ӱмбак.
Лийынам тендан пелен,
Каяшат жапем шуын.
Кугече пайрем годым самырык тукым тӱрлӧ мурым мурен модын. Шуко мурыжо паша дене кылдалтын.
— Ме шемшыдаҥым ӱдена,
Ме шемшыдаҥым тошкена,
тошкена.
— Те мо дене тошкеда,
тошкеда?
— Имне дене тошкена,
тошкена.
Лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтме годым тыге муреныт:
Ӱстембал шовычет мо пеш ошо,
Пачаш кӱляш дене ышталме мо?
Тендан кумылда мо пеш весела,
Кугече кечеш шочында мо?
АгавайремАгавайрем икияш шурным ӱден пытарыме деч вара эртаралтын. Пошкырт ден Татарстан кундемлаште илыше марий-влак ты жапыште сабантуйым пайремлат. Ожнырак ял воктенсе отышто кумалтыш лийын. Карт кугыза Кугу Юмо деч кинде да шийвундо перкем йодын:
Шеҥгелан кодшо киндыжым
Шым-индеш ий кочкаш перкем пу.
Кинде перкем пуымеке,
Шийвундо перкемат йодына.
Чимарий-влак пӱртӱс деке лишыл лийыныт, тудын моторлыкшым шижын, кумалтыш мутыштышт тӱрлӧ таҥастарымашым кучылтыныт. Пӱртӱс деч йодыныт илыш вийым «нур ото гае атыланен, нур куэла ошемын, курык ӱмбал саскала пеледын, эр ӱжарала волгалтын, эр кечыла нӧлтын, кечывал кечыла шарлен».
Татарстанысе Элнет ялыште шарлыше «Тачат гына мыланна Агавайрем» мурышто мланде пашам ваш келшен ыштыме нерген ойлалтеш. Икте-весылан полшымо мокталтеш, поро, илышым куштылемдыше вий семын аклалтеш.
Аҥана ден аҥана йыгыре лиеш гын,
Она шиж ыле аҥанан пытымым.
Илалме илышна пырля лиеш гын,
Она шиж ыле аҥанан пытымым.
Илалме илышна пырля лиеш гын,
Она шиж ыле ӱмыр эртымым.
Семык пӱртӱсын тӱрлӧ мотор тӱс дене чурийланыме жапыште, июньышто, толеш. Тиде пагытыште туто пырче, мландышке возын, кечын да вӱдыжгын вийже дене ужаргын кояш тӱҥалеш, портышым шарныкта.
Пайрем жапыште утларакшым моктымо муро-влак йоҥгеныт. Теве Шернур, Параньга, Марий Турек районласе яллаште «Кече, кече манмет дене…» муро шарлен.
Кече, кече манмет дене,
Чевер кечетлан мо шуэш,
Тылзе, тылзе манмет дене,
У тылзетлан мо шуэш.
Шӱдыр, шӱдыр манмет дене,
Чолга шӱдырлан мо шуэш.
Пайрем, пайрем манмет дене
Семык пайремлан мо шуэш.
Муро ятыр параллелизм дене тӱзланен, эн кӱлешан ойжо мучаште иктешлыме семын каласалтын. Адакшым кече, тылзе, шӱдыр, пайрем мут-влак, уэш-пачаш ойлалтын, строка покшел рифме семын палдырнат. Манмет дене, мо шуэш ойсавыртыш мурышто ик гана веле огыл вашлиялтыт, строка покшел да мучаш рифмым тӱзатат.
Морко районысо марий-влак коклаште «Чодыра-чодыра манмет дене» муро палыме.
Чодыра-чодыра манмет дене
Элнет пӱнчерлан мо шуэш.
Пасу-пасу манмет дене
Корамас пасуэтлан мо шуэш.
Олык-олык манмет дене
Элнет олыклан мо шуэш.
Пайрем-пайрем манмет дене
Семык пайремлан мо шуэш.
Мончаште у куэ выньыкым лывыштыме годым Морко вел марий-влак кумалтыш мутым шуйдарен муро семынрак ойленыт.
У выньыкым у каплан, могырлан
Тазалыкым пу.
Тек мыйын могырем ужар шудо гай,
Пушеҥге лышташ гай куштылем,
нӧлталт кая.
Кузе шымле шым тӱрлӧ кайык
Эр кынелын, чоҥештен нӧлталт
каят,
Тугак мыйын капем, могырем
Куштылем, нӧлталалт кайыже.
Калык ойпогышто марийын пӱртӱс дене лишыл улмыжо коеш. Тудо пӱртӱсын куатшым эскерен, умылен моштен, шке вийжым ешараш шонен. Лач тиде шот денак ойыртемалтше таҥастарымаш-влакым кучылтмо. У выньык дене пайдаланен, айдеме могыржым ужар шудо, пушеҥге лышташ гай куштылемдаш шонен. «Кузе шымле шым тӱрлӧ кайык, эр кынелын, чоҥештен нӧлталт кая» тугаяк мончаш пурышын капше куштылемшаш.
Семык годым рвезе калык пӱртӱсыш канаш лектын:
Муралталын волышна,
Кушталталын волышна.
Семык пайрем толмо ден
Олыкышко волышна.
Пӱртӱсын пелед шогалме жапыште, июльышто, калыкым Сӱрем куандарен. Ямле кеҥеж пайрем годым сӱремпуч дене пуалтыме йӱк мӱндыркӧ шергылтын. Самырык пӧръеҥ-влак имне дене ӱчашен кудалыштыныт. Йомартле, весела кумыл мурыш шыҥен. Мутлан, Марий Турек велысе яллаште тыге муралтен колтеныт:
Озаҥ гыч кондымо ший шыркамам
Кумияш алашаэм куандара.
Кум ийлан пӧрык толшо Сӱрем пайремна
Мемнан шӱм-мокшнам йылкындара.
Муро аршаш пайремым сӧрастараш полшен. Пошкырт кундемысе марий калык ойпогышто сий ӱстел озан унам йывыртен, кумыл нӧлтын вашлиймыж нерген ойлалтеш:
Арка ӱмбач волалеш ик имнешке,
Тортаж ден пӱгыжым модыктен.
Тортаж ден пӱгыжым модыктен,
Налаш лектам, кок шинчам модыктен.
Мишкан вел мурышто гын озавате капкажым муро йӧре почеш, уло чон куанжым ончыкта:
Эр кынельым, тӱгӧ лектым,
Муралтенат, капкам мый почым.
Муралтен, капкам, ай, мый почым,
Век толдымо шочшем пуртышым.
Озавате вучымо уна-влак дене чоным кандарен кутыралтен колташ эн ныжылге, эн келшыше мут аршашым муын мошта:
Шем кожла корныжым легылдалеш
Шиште деч саре-лай имне кӱлеш.
Ты гана-лай шочшем ден ойласалаш
Порсын дечат пушкыдо мут кӱлеш.
Пайрем кумылан, йывыртыше ӱдырамаш ойлалынат колта, воштылынат колта, пуйто «кӧргыштыжӧ сар шӱшпык уло». Мурышто пеш сылнын таҥастарен каласыме.
Оҥай, шкешотан таҥастарымашым Пошкырт кундемысе вес мурылаштат вашлийына:
Оҥгыр гай йӱкем дене муралтал колталам,
Шӱшпык гай йӱкем дене шӱшкалтал колталам.
Ай гына-лай ты унажым сийлалтал колталам,
Вараксим гай капем дене сайрашен колталам.
Век сагыныде илалеш, ай, шонет мо?
Моктымо уна мурышто ава-ачан илыш суапше, икшыве верч эреак тыршымыже, волгыдо кумылжо нерген ойлалтеш. Теве «мланде-лай рӱдӧ» семын ава сӱретлалтеш. Тудо тыгак мӱкшава гай. Кугу тумо — ачан иктешлыше, символ шотан образше. Суртыш, еш илышыш ямым пуртымыжо мокталтеш. Йоча куэн парчаже, аван шулдыржо семын ончыкталтеш:
Таче-лай лумшо лум деч ошо
Порсын-лай тувырет, аваем.
Аваем-каваем, ит муҥаял,
Ме лийына кок могыр шулдырет.
Калык поэзийыште сий ӱстел чевер сылнымут чия дене сӱретлалтеш.
Ӱстел гына йолет — ныл йолет,
Нылынекак нуно — шӧртньӧ йол.
Олыкмарий мурышто ӱстембалан шарыме ош шовычшат йӱксын мамыкше гай. Пошкырт марий мурышто гын ӱстембалшовыч гын чувар кукун пыстылже гай.
Уна мурышто еҥ-влакын порылыкышт эн волгыдо койыш семын палемдалтын:
Ачам мылам издерым налын пуэн,
Кӱкшӧ курык гычын мунчалташ.
Ачам-авам ончен куштен
Эллан поро еҥ лийже манылден.
Шочшо, родо-влак кокласе келшымашын символ шотан образше — ваштар пасма, вончак.
Тыге йӱла поэзий шукерте ожно шочын. Тудо ондакше поянрак лийын, очыни. Тачысе жап марте калык уш чылажымак арален коден кертын огыл. Ятыр тошто мурыжо, векат, мондалтын, возалтде кодын.
Иван Иванов, Марпединститутын профессоржо, «Ончыко», 1999, 12 №, стр. 166–177.