«Шочмо ялем — Ошламучаш»
Ял пайрем эртарыме сценарий
Антонина Орлова
Ик гана ила айдеме,
Тидым тудо шарнышаш
Да ача-ава кундемын
Поро шочшыжо лийшаш
Регеж Горохов
Пайремуремыште эртаралтеш. Уремын ик велныже кум тулотым ылыжтыме. Тушто ик подышто шӱрӧ лем шолын кеча, а весыштыже – пучымыш, кумшыштыжо – шудан чай. Уремын вес велыштыже – кужу ӱстембал: тушто ял калык тӱрлӧ кочкышым конден шындылын, атылашке пурам, компотым оптымо. Калыклан шинчаш кужу теҥгылым йӧнештарыме. Сценым магазин воктен оҥа гыч ыштыме.. Магазин пырдыжыш пӱртӱс сӱретан декорацийым пижыктыме. Покшелныже «Ошламучаш ялемлан 450 ий» кугун возыман плакатым сакыме. Декораций йыр тӱрлӧ тӱсан шарым сакалыме.
Пайремым сӧрастараш мурышо да куштышо ансамбльым, мурызо-влакым ӱжмӧ.
Тӱрлеман тувырым чийыше, кидешыже мелна-туара-салмамуным кучышо, ӱдырамаш сценыш лектеш:
Поро кече лийже поро Ошламучаш калыкем, тора гыч толшо уна-влак!
Ме тендам чыладамат шочмо ялнан 450 ияш Лӱмгече пайремже дене шокшын саламлена. Тыныс илышым, поро кумылым, кинде-шинчал перкем, шийвундо поянлыкым, тичмаш еш пиалым, икте-весе дене умылымашым, пеҥгыде келшымашым тыланена.
Марий йӱла почеш пайремнам почаш мутым кугурак еҥлан пуыман, тӱшка пайремым сайын эртарен колташ Кугу Юмо дечынат полышым йодман. Мутым ялын эн пагалыме еҥлан пуэна.
Кинде-шинчалым ончыч толшо уна-влаклан пурлыктат, вара ял калык деке колтат.Тиде жапыште мурышо-куштышо ансамбльын шочмо ялнерген мурыжо йоҥга.
Мут ӱжмӧ уна-влаклан пуалтеш. Саламлымаш.
Вӱдышӧ Поро кече, поро йолташна–влак! Таче пайремнам сӧрастараш «Савактӱр» мурышо да курштышо ансамбль толын. Тыгак весела муро-влакым пӧлеклаш Орлова Снежана тӱҥалеш. Айста кидым ваш чотырак совалтен нуным вашлийына.
Вӱдышӧ. Кечыжат ырыкта –
Капемат пӱжалтеш.
Лай мардеж пуалеш –
Шӱргемат ниялта.
Гармоньжат шокталта –
Капемжат лывырта.
Ушныза пырляшке, йолташ-влак! Муралтыза, кушталтыза Купто мотор ӱдыр Орлова Снежана дене пырля!
Вӱдышӧ. О шочмо ял! Вет таче адакат
Мый ӧрдыж вел гыч тый декет толам.
Тора гычак кидем шуем тылат,
Тора гычак мый пелештем: «Салам»
О шочмо ял! Йӧратыме верем!
Ӱжат авайла мыйым шке декет:
Вашлийме кече – мыланем пайрем,
Чон муро гае лайык тый денет.
Вӱдышӧ.Кушеч тӱҥалеш шочмо эл? Шочмо Эл тӱҥалеш кумда мландын эн изи лукшо гыч, кушто ме шочынна, изи годсо жапнам эртаренна. Тыште гына чылажат эн лишыл: каважат, олыкшат, эҥержат. Историй мемнанпӱрымаш гоч эрта – еш пӱрымаш, ялын, районын, республикын, элын пӱрымашыж гоч. Кызытсе жаплан Эн кӱлешан — тиде кугезе тукым ден мемнан кокласе кылым арален кодымаште, мемнан йочана-влаклан шке тукымышт нерген каласкален кодымаште. Тачысе кугу мероприятийын лач тиде тӱҥ пашажлан шотлалтеш. А тый шочмо ялетын историйжым палет мо? Ошламучаш ялын кугезе тукымжо нерген кӧ каласен кертеш?
Ялын историйжым каласкалымаш.
Вӱдышӧ. Теве тыгайрак шочмо ялнан историйже. Йӧратыза шке шочмо вердам! Аралыза, тӱзатыза! Шымлен ончалза изи ялнам. Мыняр вашталтыш тиде кӱчык жапыште лийын. Кунамсек тыге икте-весе дене вашлийын огыдал. А кӧ тачысе вашлиймашлан тӱҥалтышым ыштен? Пагален ӱжына тиде шкеж гаяк чатката сценышке Малинин Фёдор Валерьевичым – верысе амалкалчым, тале организаторым, шочмо ялын патриотшым, пайремын спонсоржым! Фёдор Валерьевич, могай шонымаш да могай амал тендам тиде кугу пашаш таратыш? Ошламучаш калык кузе вашлие тиде шонымашдам? Кӧ тыланда утларакшым полшен шогыш?
Грамотым, благодарностьым кучыктымаш.
Тыланда, тачысе пайремым ямдылыше-влаклан, «Савактӱр» ансамбльын мурпӧлекше йоҥгалтеш.
Вӱдышӧ. Шочмо вер… Ош тӱняште илыше кажныже тудым эн шергылан шотла, йӧрата, семала, мокта… Кӧлан шӱм-чон пелен чодыра, кӧлан кумда пасу да олык, а айдемылан — ача-аван суртпече. Ончыч ме шке шочмо вернан пӱртӱсшым, тудын шокшыжым кӱлынак огына умыло. Вара веле, ийгот погынымо семын, аклаш тӱҥлына, моло велыште лиймеке, тудын дене тҥастарена да пагален шарналтена. Неле але куа-ныме годым чон эре шочмо верыш шупшеш, аван шулдыр ӧндалты-шышкыже логалме шуэш. Чӱчкыдын шарналтеш Ошламучаш ялем, йоча пагытем ушеш возеш, чыла-чыла шарналтеш да южгунамже шинчавӱдат лектеш. Ом шылте: тыгай годым шортын колташак ямде улам. Коваемын ойлымыжо кызытат вуй йырем пӧрдеш. Тудо тыге ойла ыле: «Шочмо вер деч, мланде деч изижат-кугужат ойырлаш ида тӧчӧ, тудо тыланда пеш неле кече годым илен лекташ полша. Тендан шыма да ныжыл шӱм-чонланда осал могырыш савыралаш нигунам ок пу».
Ынде мый палем, тиде тыгак улмаш. Ялна иземын гынат, тудын нерген шоналтен колтем да чонемлан вигак ласкан чучеш. Вет Ошламучаш ялем кече гаяк ыле, авам гай икте гына, вет тушто иленыт поро, шыма, пашалан тале пошкудем-влак. Мый йӧратем шочмо верем.
Теве тыгай монологым тендан лӱмда дене Ошламучаш яллан пӧлеклем. Тидын дене келшеда дыр, шонем.
Шочмо яллан пӧлеклалтеш тиде сылне муро.
Вӱдышӧ. Рвезе пагыт. Илен-толын, тудо эре шарналтеш, волгыдо шонымашым шочыкта. Пырля модын коштмо йолташ-влак, икымше йӧратымаш, сырымаш, келшымаш, ойырлымаш – чылажат таче шарналтеш.
Чарайолын пуракыште коштмым
Тый шарнет мо, йолташ ӱдырем?
Ош ложаш гае мамык тӧшакым
Вошт шижеш изи йол копаэм.
Ямле рвезе пагытдам шарналтен колыштса ик сылне мурым
Вӱдышӧ. Шочмо ял! Мыняре еҥым
Ончен тые куштенат.
Нунылан кучен пиалым
Ава семын пуэнат!
Икте лийын медик,
Весе тракторым вӱда,
А кумшо зоотехник-
Ял озанлыкым нӧлта.
Тыге ойла Эчан Бочаров почеламутыштыжо шке шочмо калыкше нерген.
Сылне пӱртӱс лоҥгаште верланыше Ошламучаште калык эре келшен илен. Пӱртӱс пелен кушкын. Тыштак вожым колтен, чыла пашалан шӱмаҥын. Кеч-могай саман лийын гынат, шке ялжым кудалтен каен огыл. Ончалза, мыняр еҥ суртым чоҥен, вожым колтен, тыршен пашам ыштен ила. А мемнан кочана-кована, ачана-авана-влак мландым йӧратен, колхозышто тыршен пашам ыштен улыт. Таче ме нунын дене кугешнена да моктымо мутым ойлена.
Вӱдышӧ. Порын шарналтена да тау мутым ойлена ончычсо колхоз председатель-влаклан.
Бригадир-влакынат колхоз илышыште надырышт пеш кугу. Нуно калыкым пашашке кумылаҥден, вӱден наҥгайыше лийыныт. Изиж дене изи семын, кугуж дене кугу семын мутланен моштеныт.
Пӧлекым пуымаш
Нунын лӱмешышт сылне муро йоҥга.
Вӱдышӧ. Фермыште, вольык ончышо-влакат ятырын лийыныт. Тошто фермыште, кӧ ужын гын, шарнеда чай, условийже могай начар лийын. Чыла паша кид ӱнар дене ышталтын. Но туге гынат, мемнан ӱдырамаш-влак чыла чытыше, неле дечын лӱдын чакныше лийын огытыл, эр йӱдым пашаш лектын каен, кас йӱдым пашам пытарен толыныт. Тендан лӱмеш, тале животновод-влак, Орлова Снежана сылне мурым йоҥгалтара. Лекса пырля кушталташ! Пайремна веселан эртыже!
Вӱдышӧ. Кажнын уло паша верже:
Авиемын – тиде ферме,
Ачам корныеҥ – шофёр,
Изам тале тракторист.
Ял озанлык пашам шофёр ден тракторист деч посна ышташ лиеш мо? Огеш лий шол. Механизаций деч посна паша ончыко каен ок колто.
Тендан лӱмеш, пагалыме шофёр ден тракторист-влак, сылне муро йоҥга.
Вӱдышӧ.Ош халатан, еҥын тазалыкышт верч тыршыше-влакат мемнан ял гыч лекше-влак ятырын улыт.
Пӧлекым пуэдымаш.
Ошламучаш ялын шешкыжым Малинина Нина Михайловна нерген утларак каласыме шуэш. Пагалыме Нина Михайловна, ме тендан дене кугешнена. Тендан поро кумылда, поро мутдат мемнам паремдат. Тендам калык ончык лекташ йодына. Таче пайрем кечын мом шочмо калыкланда каласен кодымыда шуэш. (Нина Михайловнан каласкалымыже)
Вӱдышӧ. Ит ойгыро, шонымо таҥем,
Эре улат чоныштем.
Ваш-ваш ужде неле илаш,
Тол ончыкем, пелашем.
Сценышке ӱжына Нина Михайловнан пелашыжым Николай Егоровичым. Коктын те шырчык гай мотор мужыр улыда. Почса рвезе калыклан шке секретдам, кузе тынар ий вычыл-вычыл ваш йӧратен, йоча-влакым ончен-куштен, йол ӱмбак шогалтен, икте-весылан эҥертен иледа.
Лачак тендан лӱмеш тиде сылне муро йоҥгалтеш.
Вӱдышӧ.А кӧ ок шарне школыш коштмо корным, икымше туныктышым, икымше партым, волгыдо классым, краскан школ пушым, ял покшелне изи школнам? Айста шарналтена поро мут дене туныктышо-влакнам. Тӱҥалтыш ошкылым илыш-корныш лачак нине туныктышо дене пырля ыштен улына. Изи чытырыше киднам кучен возаш, почешышт лудаш, раш кутыраш туныктеныт. А школышто шокшым, арулыкым ыштен шогышо да тамле кочкышым пукшышо-влакым порын гына шарналтыме шуэш. Лачак Ошламучаш шӱмбел школна нерген тыге веле каласаш кодеш:
«Оптимизаций» манылдат А школ пыта – ялжат пыта.
Да улшо школым петырат. Ял калыкшат йӧршеш ута.
Тора ялла гыч йоча-влак Пасу, кундем эре мерча,
Кылмен автобусыш вашкат. Чодыра гоч пий йӱк вел шокта
Тендан лӱмеш пагалыме школ пашаеҥ-влак, тиде сылне муро йоҥгалтеш.
Вӱдышӧ. Ынде жап шуо тӱвыра пашаеҥ-влак нерген каласенкодаш. Мом шылташ, клубна уке, ялсоветшат тораште, ялыштына кугу мероприятийым эртарен колтышо уке манам гынат, вуэш огыда нал чай. Илена «Мой дом – моя крепость» калыкмут почеш. Но каласен кодымо шуэш ончычсо клуб пашаеҥ-влакым.
Куку толын, кукумура
Сылне садер печыштем.
Куку огыл тыге мура,
Таҥем толын мый декем
Тендан лӱмеш сылне муро йоҥгалтеш.
Вӱдышӧ 2. Сату ужалмаш паша кызытсе жаплан кугу шинчымашым, моштымашым йодеш. Тиде пашам йӧратен ыштет гын веле, кугу кӱкшытыш шуат. Мокталтен кодымо шуэш сатум ужалыше-влакым.
Сатум ужалыше-влаклан мемнан мурызо-влакна ик сылне мурым пӧлеклат.
Вӱдышӧ 1. Марий калык патыр калык, шке шочмо мландыштым шинча сорта семын ожнат, кызытат арален шога. Шарналтена ялысе патыр-влакнам, Кугу Отечественный сарыште шкеныштым чаманыде шочмо мланде, калык верч кучедалше-влакым, тылыште тыршыше ӱдырамаш-влакым. Чыла чытен сар годым калык. Эшеже имне дене веле огыл пасум куралын, южгунамже шкат кычкалтын тырмален. Тунамак шурным ӱден да шинчавӱдшӧ дене шавен. Йӱд омыжым коден, киндым ончен-куштен, тылзе волгыдо дене поген налын, фронтыш колтен. Нунын ончылан мланде мартен вуйнам савена да сылне мурым йоҥгалтарена.
Вӱдышӧ. Тиде суапле, элым аралмаш пашаште кызытат шкеныштым ончыктышо – влак шукем шогат.
Пӧлекым кучыктымаш. Сылне марий муро йоҥгалтеш.
Вӱдышӧ. Мемнан ялна эре уэмеш, моторештеш. Санденак дыр, ялыште шуко рвезе ешым чумыра. Калыкыште ойлат вет: айдеме шке илышыштыже пӧртым чоҥышаш, пушеҥгым шындышаш да йочам ончен куштышаш.
Ялыште таче кечылан эн рвезе еш-влаклан пӧлекымкучыктымаш. Мурпӧлек.
Вӱдышо. Рвезе ешыште шуко йочам ончен кушташ, йол ӱмбаке шогалташ, илыш корныш лукташ шагал огыл ача — авалан логалеш. Но туге гынат яласе калык илыш йӧсым ончыде, неле пагытым сеҥен лектын, кугу ешым поген. Ошламучаш ялыште тыгай ешыже шагал огыл.
Тендан лӱмеш муро йоҥга.
Вӱдышӧ 1. Поро пошкудем-влак, а кӧ мемнан ялыште эн кугу ийготан еҥлан шотлалтеш? Кӧ мемнан «ходячий энциклопедийна»? Ӱжына тышке лекташ! А кӧ эн самырык еҥлан шотлалтеш?
А мурпӧлекым мурызына – влак йоҥгалтарат.
Вӱдышо 2. Айста ончалына шке мотор ялнам. Ялыштына таче 16 илыме пӧрт уло. Пайремлан чот ямдылалтын улына. Уремым эрыктен, пӧртым сӧрастарен, у печым печен шынден улына, пакчаште мотор деч мотор пеледыш, саска кушкеш. Традиций почеш пайремыштына иктешлымашым ыштена, мотор, чатка сурт-печылан конкурсыште кӧ вара сеҥышыш лектын?
Саламлымаш. Пӧлек пуалтеш. Муро йоҥга.
Вӱдышӧ. Кажне ялын кумдан палыме кугу кӱкшытыш шушо пагылыме еҥже уло. (Каласен кодымаш)
Тыланда шарнымаш сувенирым ямдылен улына. Налза тыгак мемнан деч мурпӧлекым.
Вӱдышӧ.Тачысе пайремна мӱндыр унадам, пырля тунемме йолташдам вашлияш йӧным ыштен. Шке родо тукымда дене сценышке лектын шогалын ала весела мурым муралтен колтеда ыле? Тоштым шарналтен оҥай мыскарам, илышыште лийше случай-влакым каласен пуэда ыле.
Толшо уна-влаклан мут пуалтеш.
Мурымаш, куштымаш.
Вӱдышӧ. А могай пайрем ӱстелым поген, уна-влакым сийлыме деч посна. Теве ужыда, кугу подышто шыл шӱрӧ шолеш, пучымыш пуштылана. Ошламучаш калыкна кыртмен пашам ыштен кертеш гын, пайремжымат тыгак эртарен мошта. Тиде концерт деч вара ме чылашдамат ял калыкын сийжым тамлен ончаш ӱжына.
Вӱдышӧ. Кочмо-йӱмӧ деч ончыч пайремнам эртараш полшышо-влаклан кугу таум каласен кодаш кӱлеш.
Тиде спонсор-влаклан, под воктен шогышо-влаклан, сценым, ӱстембалым йонештарыше-влаклан, пайремым сӧрастарыше-влаклан.
Пагалыме родо-влакем, илышда пиалан, тазалыкда пеҥгыде, чонда эре поро, кумылда лыжга лийже!
Кочмо-йӱмӧ деч вара модмаш, таҥасымаш.
Кучылтмо литератур:
- В.М. Регеж – Горохов. Поэзий (1991-2007), Йошкар-Ола, ОАО «Переодика Марий Эл» издательство, 2007
- Вера Бояринова. Почеламут сборник. Йошкар-Ола, 2001